In 2003 bestond Wormerveer 500 jaar. Dat was een goede reden om een feest te organiseren. Het was ook de start van de Historische Vereniging Wormerveer die sinds die tijd een aardig archief en talloze producten heeft verzameld die het verleden tot leven brengen. Kort na de oprichting hebben vrijwilligers van de vereniging ook de oude begraafplaats geadopteerd, die gesloten was, vanwege het historische belang. Met een slinkend groepje vrijwilligers doen ze het onderhoud.
Een gesprek met Dick Zwart in het verenigingsgebouw van de Historische Vereniging laat goed zien hoeveel kennis de voorzitter in al die jaren heeft vergaard. De verhalen en data heeft hij goed paraat zodat je Wormerveer beter leert kennen.
Dit is het eerste deel van een 2-delige serie over de historie van Wormerveer.
Scheiding Noord en Zuid
‘Mijn overgrootvader werkte op de cacaomolen De Zaanstroom. Erve de Jong heeft deze voortgezet als fabriek aan het Noordeinde, daar werd mijn overgrootvader chef. Toen deze fabriek in de jaren negentig van de vorige eeuw werd gesloopt, kwam er een appartementencomplex genaamd de Zaanstroom. En daar woon ik nu. Zo is het verhaal weer rond. De interesse voor de historie heb ik van mijn tante. Zij wist veel te vertellen. Net zoals ik heeft ze haar jeugd op de Marktstraat doorgebracht. Wij kwamen van de Riouwstraat, dat was een grote stap. De scheiding tussen Wormerveer Noord en Zuid is er altijd geweest, nu ook nog.
Ontstaan aan de Zaan
Wormerveer is ruim vijf eeuwen geleden ontstaan rond de plek van de Hervormde kerk aan Noordeinde 21. ‘Er was al wat eerder wat bebouwing. Er voer toen al een veer naar Wormer. Zo ontstond er steeds meer bedrijvigheid en kwamen er meer huisjes bij. In die tijd was er nog geen kerkje en moesten de kerkgangers ‘land over zand’ naar Westzaan, dat was een zware wandeling. Daarom vroegen ze toestemming om een eigen kapel te bouwen. Die kwam er via de bisschop van Utrecht. De kapel heeft dienst gedaan tot 1574, toen deze en alle houten huizen in Wormerveer afbranden na een aanval van de Spanjaarden.
Snel daarna kwamen de bewoners terug om het dorp opnieuw op te bouwen. Zo ook de Hervormde kerk. Ze bouwden houten huizen, in de loop der tijd kregen sommige een stenen voorgevel. De woningen werden aan de Zaan gebouwd, daar had je immers de verbindingen. Via de Noordersluis voeren de dekschuiten naar de molens en de pakhuizen. Langs de Zaan was toen alleen een pad.’
Doopsgezinde Wormerveerse fabrikantenfamilie Laan
‘Wormerveer was een arbeidersdorp. In Noord werkten de mensen bij de meel- en oliefabriek Wessanen en Laan. En op de zuid bij Crok en Laan of bij de zeepkeet, zoals de zeepfabriek van Jan Dekker met de bekende adelaar in de volksmond werd genoemd.
- Wessanen en Laan was het moederbedrijf en handelde in olie en meel, het kwam voort uit de olie- en meelmolens. Nadat Wessanen uit het bedrijf stapte, heeft er nooit meer iemand met die achternaam in de directie gezeten. Toch werd de naam gehandhaafd. De familie Laan werd te groot voor één bedrijf, daarom werden ook Bloemendaal en Laan en Crok en Laan opgericht, allemaal bedrijven die handelden in olie. Geld trouwde geld, en dat bleef binnen de familie. Ze leenden onderling bij elkaar, ze klopten nooit aan bij banken.’
Papiermolens
In Wormerveer stonden ook vijf papiermolens. ‘Daar werkten al snel tachtig mensen op een molen, inclusief de vrouwen en kinderen die lompen scheurden. Het is moeilijk voor te stellen waar de papiermolens toen stonden, want toen was er alleen de Zaanweg met de paden. Waar nu de buurten zijn, daar draaiden de molens.’ De mensen werkten dichtbij en de zoon volgde vaak zijn vader in het bedrijf.
Bijdragen aan Wormerveer
De eigenaars van de molens en later de fabrieken woonden aan de Zaan. ‘Toen daar geen plek meer was, bouwden ze hun villa’s aan de Wandelweg. Het stopte bij het huidige verzorgingstehuis Acht staten. Daarachter lag het weiland. Toen ik jong was, waren de fabrikanten al verhuisd naar Aerdenhout en Bloemendaal. Veel villa’s aan de Wandelweg zijn inmiddels ook verdwenen. De eigenaren hadden een bedrijf om geld te verdienen, maar ze waren ook sociaal ten opzichte van hun werknemers. Zo bouwde Crok en Laan Hof Saenden voor hun gepensioneerde werknemers. De grotere woningen waren bestemd voor het kantoorpersoneel, de kleinere voor de arbeiders. De familie Laan schonk in 1867 5.000 gulden voor de aanleg van de begraafplaats in deze armlastige gemeente.
Ook droegen zij bij aan het Wilhelminapark en de eerste Zaanbrug. ‘Bijzonder aan het Wilhelminapark is dat dit het enige park is in Nederland dat particulier bezit is. Het huidige parkbestuur van de vereniging is behoorlijk actief met de organisatie van evenementen, dat heeft een goede invloed op het bezoekersaantal.’
Het Wilhelminapark in combinatie met het Blaauwe Hof is een uniek plekje in Wormerveer.’
Blaauwe Hof
Dirk Blaauw, eigenaar van verschillende papiermolens, heeft het Blaauwe Hof in 1764 laten bouwen voor zijn arbeiders. Dit is het enige nog bewaard gebleven houten hofje in Nederland. ‘Twee rijen werden er neergezet met een bleekveld ertussen. Na de restauratie hebben ze een rij laten staan, daarvoor hebben ze elementen uit de andere afgebroken rij gebruikt. De bewoners betaalden 26 gulden per jaar, dat was toen een behoorlijk bedrag. In het contract was vastgelegd dat ze ‘gnap en ordentelijk gedrag’ moesten laten zien en dat ze verplicht waren op zondag minimaal één keer naar de kerk te gaan. In de kleine woningen staat nog altijd een antieke smuiger.’
Meer Zaanse verhalen over de historie
Bezoek ook de website van de Historische Vereniging Wormerveer
Binnenkort deel 2 waarin Dick Zwart, voorzitter van de Historische Vereniging Wormerveer de lezer meeneemt met een rondleiding door historisch Wormerveer.
Lees ook het verhaal over het ontstaan van Historisch Zaandam en mooie verhalen van Ruud Meijns
Meer weten over de geschiedenis van het Koogerpark in Koog aan Zaan? Klik hier