‘Het is belangrijk dat mensen zich inzetten die ervoor waken dat het cultuurhistorisch erfgoed verdwijnt. Mensen die het teloor zien gaan en die er iets aan willen doen. Zaankanters dienen groos te zijn op ons erfgoed. Het is heel leuk dat het is gelukt.’
Dit is het eerste deel van een vierdelige serie waarin Henk Bouman vertelt over het ontstaan van verschillende initiatieven die hebben geleid tot de Zaanse Schans, de Kalverpolder en de belangstelling voor Zaans erfgoed.
Henk Bouman is opgegroeid aan de Zaan: ‘Ik ben inmiddels halverwege de tachtig. Toen ik jong was, was ik niet trots op de streek waar ik was geboren. Het was een vieze industriestreek waar het stonk. Het was niet hoogstaand qua cultuur. En moet je nu eens kijken, zoveel mensen komen hier naartoe om onze historische panden en molens te bekijken.’
Ik ben nu heel groos dat ik uit de Zaanstreek kom.
Henk en Lida Bouman wonen sinds eind jaren tachtig in de Gortershoek in Zaandijk in een statig herenhuis met prachtig zicht op de Zaanse Schans. Bijzonder detail is dat precies aan de overkant vroeger de molen stond van Jan Groot, de grootvader van Lida.
Andries Bouman, de vader van Henk, heeft de ontwikkeling van het historische woonwerkbuurtje op de Zaanse Schans vanaf het begin af aan enthousiast gevolgd. Hij heeft de voorloper van de vereniging Zaans Erfgoed in 1961 opgericht. Veel later volgde Henk hem op. Dankzij de krantenartikelen die Andries Bouman zorgvuldig heeft bewaard en die zijn overgedragen aan Henk kan het verhaal over de geschiedenis van de Zaanse Schans goed worden verteld. Op scholen en bij verenigingen houdt Henk Bouman regelmatig lezingen over dit onderwerp.
Gortershoek
Henk Bouman vertelt: ‘Al in de oorlog waren er al Zaanse cultuurliefhebbers in Koog aan de Zaan en Zaandijk die protesteerden tegen de sloop van houten huizen. Een bekend voorbeeld is de sloop van een huis in 1943 in de Gortershoek, langs de Lagedijk in Zaandijk, dat moest wijken voor een fabriek. De architecten zochten de publiciteit omdat het “mooiste gebied van de Zaanstreek” vernield werd. Zij boden weerstand omdat er niet werd nagedacht over wat de gevolgen waren van het slopen van historische huizen en buurten.’
Later heeft dat ertoe geleid dat de Gortershoek een beschermd gebied werd.
‘Na de oorlog werden veel houten huizen gesloopt, ze werden niet belangrijk gevonden. De toekomst was de wederopbouw. De typerende sloten die vanaf de Zaan naar de weilanden met de molens leiden werden gedempt. Van de rij huizen aan de Peperstraat is niets meer over. Niet dat het echt waardevolle huizen waren, want het waren krotten die niet mooi waren gebouwd. Maar waar het om ging is dat er niet over werd nagedacht. In de Gortershoek waren goede voorbeelden waar het behoud van de historische huizen toe kon leiden.’
Jaap Schipper en het Zaanse reservaat
‘Het verhaal over de Zaanse Schans begint bij architect Jaap Schipper. Hij had een droom om de historische panden te behouden. Hij vond medestanders die het verschrikkelijk vonden dat bij de wederopbouw alles moest wijken voor de vernieuwing. De Zaanse houtbouw ging zo verloren. In 1946 richtte Jaap Schipper en consorten Zaans Schoon op. In 1951 presenteerde hij zijn plan voor een historisch woonwerkbuurtje.
Mijn vader Andries Bouman werkte in die tijd als personeelschef bij Polak & Swarz en was daarnaast fractievoorzitter van de Antirevolutionairen, later de CDA. Vanaf het begin heeft hij het idee voor behoud van de houtbouw enthousiast gevolgd, want toen verzamelde hij al krantenartikelen over dit onderwerp.
Jaap Schipper was bezeten van het idee om een Zaans reservaat te maken, zo heette het toen nog. In die tijd vond men het een mooi verhaal, maar ze geloofden er niet echt in. Er waren wel meer verhalen die veel te duur bleken te zijn.’
De oprichters hebben nooit beseft dat hun idee uiteindelijk een wereldberoemde attractie zou worden.
In de aanloop naar realisering van de ideeën kwam het woord toerisme niet voor.
De droom van Jaap Schipper kwam regelmatig voorbij in de Zaanse gemeenteraden. Uit krantenartikelen blijkt dat de gemeenteraad van Koog aan de Zaan als eerste enthousiast werd, gevolgd door Zaandam en een andere Zaanse gemeente. Daarna konden de andere gemeenteraden niet achterblijven. Het feit dat de provincie en later ook het Rijk geld beschikbaar stelden voor het idee van een Zaans reservaat, was een extra stimulans. Dat gaf uiteindelijk de doorslag om door te gaan.
Zaans reservaat
Jaap Schipper was de beste leerling van de Amsterdamse architectenopleiding en won de Prix de Rome waarvoor hij onder meer een cultuurhistorisch project in Nederland bedacht. Hij had een droom, maar hij wist nog niet waar dit Zaanse buurtje zou moeten komen. De Zaanse burgemeesters kwamen bij elkaar om te overleggen of iemand enig idee had waar ze dit zouden kunnen uitvoeren. Zaandam kwam met het idee voor het Blauwe Pad en met Haaldersbroek, Zaandijk opperde het Ezelspad.
‘Jaap Schipper fietste eerst naar het Blauwe Pad en daarna naar Haaldersbroek. Op zijn weg naar Zaandijk moest hij de Julianabrug over. Ik verzin er zelf even bij dat de brug open stond en hij toen om zich heen keek. Hij zag de dijk, een wegsloot en een weiland waar je paden kon creëren. Wellicht is hij niet eens meer naar het Ezelspad gefietst, want hij had de plek gevonden waar hij zijn droom kon realiseren.
Het had nog heel wat voeten in de aarde voordat het zover was, want het land moest worden onteigend en geldschieters moesten nog over de brug komen. In die tijd werden nog altijd talrijke historische huizen gesloopt. Na de oorlog werden de historische houten huizen gesloopt. Het duurde nog tot 1961 voordat het ‘reservaat’ of het ‘Zaanse buurtje’ er uiteindelijk kwam.’
Serie verhalen Henk Bouman
Deel 1, Van beskete naar groos op het Zaans erfgoed
Deel 2, Reservaat werd Zaanse Schans
Deel 3 Panden met een verhaal
Deel 4 Kalverpolder en Zaans Erfgoed
Meer gerelateerde Zaanse Verhalen
Check de verhalen in de categorie Historie.