De eerste aflevering over het ontstaan van de Zaanse Schans eindigde met: ‘Het had nog heel wat voeten in de aarde voordat het zover was, want het land moest worden onteigend en geldschieters moesten nog over de brug komen. In die tijd werden nog altijd talrijke historische huizen gesloopt. Na de oorlog werden de historische houten huizen gesloopt. Het duurde nog tot 1961 voordat het ‘reservaat’ of het ‘Zaanse buurtje’ er uiteindelijk kwam.’
Henk Bouman vertelt hieronder verder.
Reservaat werd Zaanse Schans
‘Het werd toen de Zaanse Schans genoemd. Dit verwijst naar de geschiedenis dat ter hoogte van de fabriek van Duyvis in 1574 de Kalverschans was aangelegd, dit was een geuzenschans van opstandelingen die hier tijdens de Tachtigjarige oorlog op Tweede Pinksterdag een bloedige strijd streden tegen de Spanjaarden. Dit verdwenen verdedigingswerk werd later omgedoopt tot Zaanse Schans.
Vereniging Zaanse Schans
‘De gemeente Zaandam nam het initiatief voor het historische buurtje met wethouder Metselaar als voortrekker. Mijn vader was fractievoorzitter van de Antirevolutionairen in de gemeenteraad van Zaandam en vanaf het begin enthousiast over het Zaanse buurtje dat er ooit nog eens zou komen. De gemeente en het bedrijfsleven stelden geld beschikbaar, maar de Zaanse bevolking moest ook worden geënthousiasmeerd om bij te dragen. Daarom werd mijn vader gevraagd om een vereniging op te richten.’ In 1961 was de vereniging Zaanse Vrienden van de Zaanse Schans een feit met Andries Bouman als voorzitter. ‘Al snel na de oprichting waren er 800 leden, dat werden er een paar duizend. De eerste jaren leverde het 10.000 gulden per jaar op, dat was een aanzienlijk bedrag omdat het door de bevolking zelf werd ingebracht. Dat werd in de loop der jaren zelfs een kleine 100.000 gulden. De Zaanse gemeentes droegen ook aardig bij zodat het plan kon worden gerealiseerd.’
Anno 1850
‘Als je het plan van Jaap Schipper bekijkt dan zie je dat zijn ontwerp ook echt is uitgevoerd.’ Aan de dijk langs de Zaan tekende hij de grotere herenhuizen, waar vroeger de molen- en fabriekseigenaren woonden. Naar het voorbeeld van bijvoorbeeld Zaandijk wilde hij vanaf de wegsloot paden die het weiland in liepen. Daaraan woonden vroeger de arbeiders die bij de molens werkten die verderop in het veld stonden.
‘Samen met architect Cornelis de Jong, die zich ondermeer inzette om De Rijp te redden van de sloop, hebben ze de droom verwezenlijkt. Er was al een groep enthousiastelingen die houten huizen afbrak, de planken nummerde en opsloeg. Vooral in de omgeving van de huidige bruggen over de Zaan werden veel historische houten huizen gesloopt. Fanaten wilden ze behouden. Voor de mensen van de wederopbouw die moderne woningen wilden, was het een uitkomst dat de houten panden naar de Zaanse Schans konden.
Het plan was om met deze opnieuw opgebouwde historische panden een dorpje te maken zoals dat er in 1850 uit zag. Toen waren er ook al stenen huizen. Het merendeel was van hout. Zaandam had in die tijd de grootste houthaven van Nederland dus er was genoeg hout voorradig. Ik kan me nog herinneren uit mijn jeugd dat er in de haven wel drie schepen per dag gelost werden met hout uit de Baltische Staten en Rusland. Ook was dit een aantrekkelijk bouwmateriaal omdat het lichtere hout minder zakte in de zachte bodem, en het was goedkoper. We hadden ook de zaagmolens, die energie technisch “gratis” de houten boomstammen verwerkten.’
Zaanse houtbouw
De Zaanse houtbouw heeft een rijke geschiedenis van 400 jaar. Alle panden worden volgens hetzelfde principe van de 3,4,5 steek gebouwd, dit is de gulde snede van de Zaanse houtbouw. Alles hangt en staat bij deze verhouding. Geen enkel huisje is echter hetzelfde, ook de molens verschillen allemaal van elkaar. Je kan met deze verhouding allerlei variaties toepassen. De onderdelen worden met elkaar verbonden door pen-en-gatverbindingen en nagels.
Op de Zaanse Schans zie je diverse huizen die volgens dit principe zijn gebouwd. ‘Er is één afwijking, kijk maar naar het huisje bij de steiger op de foto hierboven. We noemen dit het Gammahuisje. Je ziet direct dat het fout is. Het is ooit gebouwd als opslag voor de schilders, zogenaamd tijdelijk. Hopelijk wordt het eindelijk afgebroken als daar het nieuwe informatiecentrum komt van Vereniging De Zaansche Molen.’
Serie verhalen Henk Bouman
Deel 1, Van beskete naar groos op het Zaans erfgoed
Deel 2, Reservaat werd Zaanse Schans
Deel 3 Panden met een verhaal
Deel 4 Kalverpolder en Zaans Erfgoed
Meer gerelateerde Zaanse Verhalen
Check de verhalen in de categorie Historie.