Hoe breng je de werkzame elementen van een zorgboerderij naar de stad? Bij zorgcentrum Pennemes in Zaandam heeft men de oplossing. Daar start binnenkort de aanleg van een dakboerderij. Het is een van de groene interventies die het welbevinden van bewoners helpen verbeteren, én die bewoners, buurt en medewerkers samenbrengen op de as van de natuur. ‘Pennemes is niet meer een plek waar ‘al die oudjes’ wonen, maar een plek waar coole dingen gebeuren. En ja, en daar wonen ook oudere mensen.’
Vraag innovatieadviseur Rutger de Graaf wat hem en zijn collega’s beweegt om van Pennemes een groene zorginstelling te maken, en hij neemt je mee naar het dak van het gebouw in de Zaandamse Rosmolenwijk. Op het dak vliegen bijen in en uit de bijenkasten, heb je zicht op alle 121 gierzwaluwkasten die bovenaan de gevels hangen en kan hij laten zien waar het nieuwste plan gerealiseerd gaat worden: de dakboerderij.
‘Onderzoek door het RIVM heeft uitgewezen dat zorgboerderijen een positief effect hebben op het welbevinden van mensen,’ vertelt Rutger. ‘Onder meer het contact met dieren, het buiten zijn en bewegen dragen daar aan bij. Mijn collega’s en ik waren benieuwd of we die werkzame elementen van een zorgboerderij op ons dak konden realiseren.’ In samenwerking met Milieufederatie Noord-Holland, het Natuurmuseum Heijmans, Stichting Bewonersinitiatief Rosmolenwijk en het Sociaal Wijkteam van de Rosmolenwijk werkten ze een plan uit en dienden een subsidieaanvraag in bij het Oranjefonds, dat onder de naam ‘Groen verbindt’ groene buurtinitiatieven sponsort. Met succes. Inmiddels zijn de vergunningen rond en wordt volgende week met de aanleg begonnen. De verwachting is dat de dakboerderij begin december af is.
Kippen knuffelen
Toen Leo Groenendaal enkele jaren geleden aantrad als directeur van Pennemes, nam hij een bak zijdehoenderkuikens mee. ‘Leo heeft veel met natuurbeleving, en het leek hem een mooi idee om bewoners met kippen te laten knuffelen. Dat project werd door bewoners en medewerkers zo omarmd, dat we meteen wisten: hier willen we meer mee doen.’
Het knuffelen met kippen leek een effectieve en goedkope zorginterventie. ‘Een bak met kippen kost nu eenmaal niet zoveel. En iedereen werd er blij van. En mensen blij maken, ervoor zorgen dat ze het naar hun zin hebben, is een belangrijke doelstelling van zorgorganisaties. Binnen dat kader probeer je als instelling goede en slimme dingen te doen. Dagbesteding is daar een belangrijk onderdeel van; ervoor zorgen dat mensen op een leuke manier hun dag doorkomen.’
We komen steeds meer op het spoor van een holistische benadering van gezondheid.
Met collega’s ontdekte Rutger dat er al veel bekend was over de positieve effecten van natuurbeleving en hoe je dat in de zorg zou kunnen inzetten. ‘Bijvoorbeeld hersenscans hebben uitgewezen dat natuurbeleving een heilzaam effect op het fysieke en mentale welbevinden heeft.’ Toch wordt natuurbeleving in de ouderenzorg nog maar weinig ingezet. ‘Wie dokter wil worden, gaat medicijnen studeren. Daarin zit al een denkrichting, namelijk in de richting van medicijnen. Terwijl je ook aan voeding kunt denken of aan veel bewegen. Tegenwoordig komen we steeds meer op het spoor van een holistische benadering van gezondheid. Maar die oude manier van denken heeft wel zijn sporen achtergelaten.’
Groene vrienden
Er werd contact gelegd met wat Rutger inmiddels de ‘groene vrienden’ van Pennemes noemt, zoals de Bijenhoudersvereniging, het Zaanse Natuur- en Milieucentrum en het IVN. Maar ook de Vogelwacht Zaanstreek die met bewoners en vrijwilligers nestkastjes maakte en aan de gevels van Pennemes hing. En de Stadswerkgroep Geologie die de exposities in het pop-up museum verzorgt. ‘Ze hielpen ons snelle stappen te maken. Zo schreven natuurgidsen van het IVN wandelingen uit langs de planten, bloemen en bomen in de binnentuin. De meeste organisaties verlenen kosteloos hun diensten vanuit de intrinsieke motivatie om het groene evangelie te verspreiden.’
Alle groene inspanningen zorgen ervoor dat er iets in de organisatie gebeurt, aldus Rutger. ‘Laatst hadden we mammoetbeenderen in het pop-up museum, vitrinekasten met wisselexposities. Daar kwamen kinderen uit de buurt op af. Pennemes is straks niet meer een plek waar ‘al die oudjes’ wonen, maar een plek waar coole dingen gebeuren. En ja, en daar wonen ook oudere mensen.’
De projecten zorgen voor een andere interactie. ‘Onze bewoners staan vaak dichterbij de natuur dan generaties na hen. Aan medewerkers vertellen ze over onze planten en moestuinieren, ze weten daar veel van, ook de mensen met dementie. Heel bijzonder is dat. Het trekt de verhoudingen weer wat gelijk.’
Inclusieve organisatie
Inmiddels heeft Pennemes zich ontwikkeld tot een inclusieve organisatie. ‘De wijk komt hier veel samen, doordat hier vanuit het wijkteam en het Bewonersinitiatief Rosmolenwijk dat het buurthuis runt, veel wordt georganiseerd. Natuurwandelingen, een hondenuitlaatproject. De bewoners ervaren dat ze op een plek wonen waar de buurt binnenkomt. Ongeacht de leeftijd en eventuele beperkingen ontmoeten wijkbewoners elkaar op de as van de natuur.’
De instelling heeft inmiddels de status van een landelijke proeftuin voor groene zorginterventies. Instellingen, provincies, het ministerie en kennisinstituten komen regelmatig op bezoek om bij Rutger en zijn collega’s hun licht op te steken. Wetenschappelijk onderzoek moet aantonen welke interventies ook elders navolging verdienen. Naar de plantenwand in de zogeheten groene huiskamer op de gesloten afdeling doen drie universiteiten onderzoek. De Universiteit van Wageningen kijkt naar de mentale effecten op bewoners, de Universiteit Leiden onderzoekt de luchtkwaliteit en de Universiteit van Amsterdam bekijkt de effecten op medewerkers.
Dankzij de objectieve meetlat van de wetenschap weten we straks wat wel en niet werkt in groene zorginterventies.
‘Veel projecten zijn mogelijk vanwege subsidies. Maar subsidies zijn tijdelijk. Wij willen dat de zorg structureel wordt verbeterd en ik ben ervan overtuigd dat natuurbeleving daarin een rol kan spelen. Straks kunnen we aantonen dat iets veel effect heeft of dat het goedkoper is dan huidige interventies. Of dat het een combinatie van beiden is. Ik denk het laatste, en om dat hard te kunnen maken is meer nodig dan enthousiasme. Dankzij de objectieve meetlat van de wetenschap weten we hopelijk straks precies wat wel en niet werkt.’
Groene wanden, kleine dieren
Als de dakboerderij over zo’n acht weken af is, is Pennemes een activiteitenruimte rijker, compleet met onder meer groene wanden, moestuinbakken en kleine dieren. ‘Het wordt een plek waar je kunt bewegen, eten, mooie gesprekken kunt hebben, tot rust kunt komen,’ verwacht Rutger. Hij ziet legio mogelijkheden, zoals yogalessen, kookcursussen, schooltuinlessen, vogelspotten. ‘De dakboerderij komt dan weliswaar op het dak van Pennemes, maar is bedoeld voor de hele wijk. We hopen dan ook dat iedereen die gebruik wil maken van de ruimte contact met ons opneemt.’