In Koog aan de Zaan staat het roemruchte pand De Waakzaamheid. De oude herberg bestaat in 2026 400 jaar. Op Open Monumentendag en het hele jaar door komen hier mensen die herinneringen hebben aan het pand. De maatschappelijk betrokken ondernemer Nishan van het Indiase restaurant Zaanse Kathmandu Kitchen nodigt mensen uit om het feestjaar samen te vieren. Interactie met de Zaankanters en de omgeving is het sleutelwoord.
Dit is het eerste deel van een serie over de viering van 400 jaar De Waakzaamheid.
Hieronder vind je de omslag van het boek over De Waakzaamheid (2012). Op de achterflap komen in vogelvlucht enkele hoogtepunten voorbij.
Van gehucht tot ontmoetingsplek
Wanneer de herberg precies werd geopend, is niet bekend. Peter Roggeveen die voor het boek De Waakzaamheid de Zaanse archieven doorspitte, schrijft: ‘Het verleden ontrafelen is lastig, zeker als het om een gebouw van bijna vier eeuwen oud gaat. Is 1626 het bouwjaar of moeten we nog verder teruggaan in de tijd? Wie het weet, mag het zeggen.’
Wie in de 17e eeuw over het smalle en onverharde pad de Lagedijk (de huidige Hoogstraat) liep, wandelde door een gehucht met enkele tientallen huisjes. Roggeveen schrijft: ‘Op een handgekleurde kaart uit 1627 staat aan de Zaan een vrijstaand pand getekend bij de Kogersluis – waarschijnlijk De Waakzaamheid.’ In de herberg vonden handelsreizigers onderdak op weg van en naar Amsterdam.
Langs de Zaan waren verschillende lintdorpen met houten huizen langs een lange straat, evenwijdig daaraan lag een wegsloot en bruggetjes om bij de woningen te kunnen komen. De rijke mensen woonden op stand op de dijk, en de armere mensen aan sloten die er haaks op stonden. De molens stonden in het veld en waren goed bereikbaar via een uitgebreid slotenstelsel en de sluizen aan de Zaan. Amsterdam had producten nodig en liet deze maken in de Zaanstreek door molens en in de werkplaatsen. De grondstoffen en eindproducten werden vervoerd over het water. Rond 1730 stonden er zo’n 600 molens tegelijkertijd te draaien, waarvan zo’n 400 houtzaagmolens.
Als reizigers vroeger over de rivier de Zaanstreek binnenkwamen, genoten ze van het uitzicht op de prachtige gekleurde houten huizen en de mooie tuinen, de pakhuizen en de molens.
De herberg heette aanvankelijk De Prins en kreeg later Oranjegezinde namen, maar tijdens de Franse overheersing werd dat verboden.
Zo ontstond De Waakzaamheid – een naam die sindsdien is gebleven.
Spil van het dorpsleven
Het pand is sinds de restauratie van Stadsherstel. Op hun website staat: ‘Net voor 1840 werd de Waakzaamheid uitgebreid met een grote feestzaal aan de Zaan en een koffiekamer. Daardoor verloor de houten herberg uit 1626 geleidelijk zijn functie als gelagkamer en werd omgetoverd tot woonhuis voor de eigenaren en hun gezin. Na de restauratie in 2011 kreeg het de functie van herberg weer terug.’
Een van de schrijvers van het boek over De Waakzaamheid rekende uit dat in de vorige eeuw zeker twee miljoen mensen het pand hebben bezocht. Ze kwamen voor een toneelvoorstelling, een kolfwedstrijd, een film of een vrouwenvergadering. Er waren bokswedstrijden en een strijkorkestje. Watersporters, zoals zeilers, vierden hier een lustrum. Leden van Vereniging De Zaansche Molen kwamen hier regelmatig. Achter de bar werd in 1955/56 een molenpanorama geschilderd door Frans Mars, dat in de jaren zeventig weer werd verwijderd. Politieke bijeenkomsten waren er ook, zoals van de VVD die protesteerde tegen woningen in de Kalverpolder.
Erik Schaap schreef in het boek De Waakzaamheid over Hendrik en Louise Ero, voormalige eigenaren die tijdens de Tweede Wereldoorlog actief waren in het verzet.
Later transformeerde het gebouw tot jazz- en weer later tot poptempel, kleurrijk beschreven door Piet Koopman en Rob Hendriks.
‘Het vervulde een spilfunctie in het culturele en alledaagse leven van Koog en Zaandijk’, zo luidde de conclusie na een opsomming van talloze activiteiten.
Lees nu ook deel 2 waarin Nishan en Anne vertellen over de viering van 400 jaar De Waakzaamheid.
Kathmandu en de ziel van de Waakzaamheid
Meer verhalen over De Waakzaamheid
Groene sprongetjes, een verhaal over Somass
Lees ook het verhaal uit het boek Zaanse Parels over de geschiedenis en ontwikkeling van de Waakzaamheid-Download
Ron Sman, erepenning Zaanstad
Meer historische afbeeldingen van De Waakzaamheid, zoals hieronder, vind je in de beeldbank van het Gemeentearchief Zaanstad.
